Việc mở rộng chiều ngang được hân hoan chào đón nhưng cũng đem lại những lo ngại về tính linh hoạt, sự hiệu quả và khả năng thực thi hiệu lực các quyết định. Cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997 lại càng củng cố cho những cảm nhận này.

Cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997 đã làm bộc lộ những hạn chế của ASEAN, đặc biệt về khả năng hợp tác nội khối – cốt lõi của một tổ chức khu vực. Các nước thành viên ASEAN không đủ thực lực để tự cứu mình ra khỏi khủng hoảng chứ chưa nói gì đến sự trợ giúp cho nhau. ASEAN không đủ năng lực để phối hợp nội bộ cũng như không đủ uy tín để huy động sự trợ giúp quốc tế. Sự nảy sinh những bất đồng và sự lộ diện chủ nghĩa vị kỷ xung quanh cuộc khủng hoảng càng làm giảm sự kỳ vọng đối với tổ chức này. Một lần nữa, sự tồn tại của ASEAN lại bị nghi ngờ.

Nhưng cuộc khủng hoảng cũng tạo nên những thay đổi trong nhận thức của ASEAN đối với hợp tác Đông Á. Cuộc khủng hoảng này cho thấy ít nhất hai điều. Thứ nhất, tính chất dây chuyền của khủng hoảng chứng tỏ mức độ phụ thuộc lẫn nhau khá cao giữa các nền kinh tế Đông Á. Thứ hai, ASEAN và các nước thành viên khó có thể ngăn ngừa một cuộc khủng hoảng tương tự trong tương lai nếu không mở rộng và phát triển hợp tác kinh tế với các nền kinh tế lớn trong khu vực. Nền kinh tế bị tàn phá bởi cơn bão khủng hoảng càng thúc bách ASEAN nhanh chóng đi tìm sự bổ sung nguồn lực kinh tế từ bên ngoài. Trong bối cảnh đó, ASEAN+3 đã ra đời. Xu hướng tăng cường hợp tác đa phương Đông Á bắt đầu nổi lên.

Với việc hình thành khuôn khổ ASEAN+3 và tăng cường hợp tác Đông Á, sự phụ thuộc lẫn nhau giữa ASEAN với các nước Đông Bắc Á ngày càng tăng, ASEAN ngày càng gắn mình nhiều hơn vào hợp tác Đông Á. Đồng thời, tiến trình hợp tác Đông Á ngày càng trở thành dòng chảy quan trọng có khả năng chi phối ASEAN. Sự thay đổi này tạo ra hàng loạt vấn đề mới đối với ASEAN và các thành viên, trong đó có cả cơ hội lẫn thách thức.

Cơ hội đối với ASEAN trong tiến trình hợp tác Đông Á

Tuy chưa hoàn toàn sẵn sàng nhưng ASEAN đã quyết định dấn thân vào hợp tác Đông Á bởi cho rằng cơ hội nhiều hơn thách thức. Vậy hợp tác Đông Á có thể đem lại cho ASEAN những cơ hội gì?

Nhóm cơ hội đầu tiên là trong lĩnh vực kinh tế. Đây là nhóm cơ hội rất quan trọng trong bối cảnh yếu tố kinh tế ngày càng nổi lên trong QHQT, phát triển kinh tế trở thành ưu tiên của mọi quốc gia. Vì thế, hiện nay, ASEAN tham gia khá tích cực vào hợp tác kinh tế khu vực. Có thể nói, kinh tế là động lực quan trọng thúc đẩy sự tham gia của ASEAN vào tiến trình hợp tác Đông Á bất chấp những nghi ngại về an ninh-chính trị vẫn còn đó. Và hợp tác kinh tế hiện nay cũng đang là lĩnh vực chủ yếu của tiến trình hợp tác Đông Á.

Thứ nhất, tham gia hợp tác Đông Á giúp nâng cao vị thế kinh tế của cả khu vực, trong đó có ASEAN. Một sự kết hợp với các nền kinh tế lớn ở Đông Bắc á sẽ giúp cải thiện khả năng tận dụng cơ hội và hạn chế tác động tiêu cực của toàn cầu hoá. Gắn liền với Đông Á như một trung tâm kinh tế quốc tế mới đang hình thành, tiếng nói của ASEAN trong các vấn đề kinh tế quốc tế cũng có thêm sức nặng. Đồng thời, sự phụ thuộc của ASEAN vào các thị trường khác sẽ được giảm bớt, tạo cơ sở cho tính chủ động của ASEAN trong quan hệ kinh tế quốc tế.

Thứ hai, hợp tác Đông Á tạo cơ hội cho sự phát triển kinh tế của các nước ASEAN. Hợp tác Đông Á làm tăng sự bổ sung cho nguồn đầu tư và công nghệ cao cho ASEAN từ các nền kinh tế phát triển hơn ở Đông Bắc á sang Đông Nam Á. Đây vốn là những thứ các nước này còn thiếu và rất cần thiết để phát triển. Hợp tác Đông Á cũng tạo điều kiện cho tự do hoá thương mại, góp phần mở rộng thị trường Đông Bắc á cho hàng xuất khẩu của ASEAN. Những cơ hội phát triển kinh tế đối ngoại như vậy sẽ quay trở lại thúc đẩy một cách tích cực cho hợp tác kinh tế nội khối của ASEAN.

Thứ ba, hợp tác đa phương Đông Á đem lại thuận lợi cho sự phát triển quan hệ kinh tế song phương giữa các nước ASEAN với từng quốc gia Đông Bắc á. Một cơ chế hợp tác kinh tế đa phương Đông Á hình thành không chỉ là môi trường khuyến khích mà còn tạo ra hành lang pháp lý, cơ chế giải quyết tranh chấp cho sự phát triển quan hệ song phương. Ngược lại, một khi quan hệ kinh tế song phương phát triển, nó sẽ trở thành yếu tố thúc đẩy hợp tác kinh tế đa phương Đông Á và giúp duy trì cơ chế này vận động phù hợp với lợi ích chung.

Thứ tư, hợp tác Đông Á sẽ tác động trở lại, giúp thúc đẩy cải cách và điều chỉnh cơ cấu kinh tế trong nước. Hợp tác Đông Á tăng lên dẫn đến yêu cầu phân công lao động trong khu vực. Ịêu cầu này buộc các nền kinh tế nội địa phải thay đổi về chính sách và điều chỉnh lại cơ cấu kinh tế. Một sự điều chỉnh và cải cách như vậy sẽ giúp các nước ASEAN phát huy được lợi thế so sánh, tận dụng được hiệu quả từ sự phân công lao động khu vực. Trên cơ sở đó, các nước ASEAN có thêm cơ hội để phát triển.

Thứ năm, hợp tác Đông Á giúp nâng cao khả năng ngăn chặn khủng hoảng kinh tế. Hợp tác Đông Á làm tăng sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế khu vực, từ đó là ý thức và yêu cầu phối hợp ngăn chặn khủng hoảng. Hợp tác Đông Á cũng đem lại khả năng phối hợp cao hơn, nguồn lực có thể huy động lớn hơn trong trường hợp khủng hoảng. Là những mắt xích yếu nhất trong hệ thống kinh tế Đông Á, lại đã trải qua cơn khủng hoảng năm 1997, ASEAN ý thức rất rõ cái lợi này của sự hợp tác Đông Á.

Nhóm cơ hội thứ hai là trong lĩnh vực an ninh-chính trị. Đây là lĩnh vực rất nhạy cảm đối với ASEAN. Vì thế ASEAN vẫn thường tránh né lĩnh vực này trong hợp tác ASEAN+3. Tuy nhiên, sau nhiều năm sống trong đối đầu và bất ổn, hợp tác Đông Á được coi là cơ hội đem lại hoà bình, an ninh và ổn định cho toàn Đông Á, trong đó có Đông Nam Á. Các cơ hội chủ yếu này là:

Thứ nhất, hợp tác Đông Á phát triển giúp củng cố và duy trì môi trường an ninh của ASEAN. Những lợi ích của hợp tác Đông Á đang tăng lên và sẽ ngày càng đủ lớn để khuyến khích đối thoại thay cho xung đột, cộng tác thay cho tranh chấp, phối hợp thay cho chia rẽ, thân thiện thay cho thù nghịch. Từ đó, xu hướng giải quyết hoà bình các tranh chấp tăng lên, bầu không khí hợp tác và hữu nghị cũng được cải thiện, góp phần duy trì môi trường an ninh khu vực. Môi trường an ninh như vậy giúp ASEAN tập trung nhiều hơn vào hợp tác kinh tế nhằm nâng cao thực lực của mình.

Thứ hai, hợp tác Đông Á giúp làm giảm cả mức độ và quy mô của các vấn đề an ninh đối với ASEAN, đặc biệt các nguy cơ đe doạ từ sự đối đầu giữa các nước lớn như trong thời kỳ Chiến tranh lạnh. Cho dù mâu thuẫn giữa các nước lớn vẫn còn nhưng mức độ không quá gay gắt như trước, sự tranh giành ảnh hưởng ở Đông Nam Á cũng không quyết liệt như trước. ít nhất, xu hướng hợp tác Đông Á tăng lên cũng góp phần làm giảm sự lôi kéo, can thiệp và chia rẽ thô bạo của các nước lớn. Điều này làm tăng khả năng độc lập của ASEAN.

Thứ ba, hợp tác Đông Á thúc đẩy quá trình hình thành an ninh chung của khu vực chung. Hợp tác Đông Á dẫn đến hợp tác đa phương khu vực sâu rộng hơn, sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nước Đông Bắc á và ASEAN cũng sâu sắc hơn. Quá trình này làm tăng ý thức chung về vấn đề chung của Đông Á, thúc đẩy sự gắn bó giữa an ninh quốc gia với an ninh khu vực. Cơ sở nhận thức an ninh chung đó một khi được xác lập sẽ làm giảm khả năng sử dụng quyền lực cứng trong quan hệ với nhau, kể cả từ phía các nước lớn trong khu vực.

Thứ tư, đó là khả năng thể chế hoá tăng lên như một cách thức đảm bảo an ninh cho ASEAN. Hợp tác Đông Á làm tăng yêu cầu thể chế hoá QHQT khu vực, nhất là yêu cầu tạo kênh đối thoại và thiết lập cơ chế giải quyết tranh chấp. Các cơ chế đa phương theo kiểu này chưa hề tồn tại ở Đông Á trong khi đó lại là cái ASEAN cần trong việc xử lý tranh chấp với các nước lớn và đảm bảo an ninh cho mình. Và hợp tác Đông Á đang được hi vọng sẽ là mảnh đất tốt cho sự hình thành cơ chế này.

Thứ năm, hợp tác Đông Á giúp nâng cao vị thế quốc tế cho ASEAN. Tham gia hợp tác Đông Á, vị thế quốc tế của ASEAN được đảm bảo không phải chỉ bởi 10 nước thành viên mà còn của cả Đông Á. Lẽ dĩ nhiên điều này còn phụ thuộc vào mức độ cố kết Đông Á và hợp tác Đông Á đang có thể đem lại điều này. Ngoài ra, sự bất đồng giữa giữa các nước lớn cũng góp phần tạo dựng cho ASEAN vị thế mới của người trung gian khi tất cả các nước này đều cần đến vai trò của ASEAN trong các hoạt động đa phương Đông Á của mình.

Nhóm cơ hội thứ ba nằm trong lĩnh vực văn hoá-xã hội. Đối với ASEAN, tham gia hợp tác Đông Á trên lĩnh vực này là khá an toàn bởi nó không động chạm đến chủ quyền quốc gia và lợi ích cơ bản của các thành viên. Hơn thế nữa, hợp tác văn hoá còn giúp cải thiện đời sống nhân dân, bổ sung và làm giàu tri thức văn hoá dân tộc. Hợp tác xã hội thì lại giúp cải thiện nhiều điều kiện xã hội như y tế hay giáo dục. Một lý do quan trọng khác khiến ASEAN coi hợp tác văn hoá - xã hội Đông Á như cơ hội đối với mình là những tác động tích cực cho quan hệ kinh tế và an ninh-chính trị. Giao lưu văn hoá - xã hội làm tăng sự hiểu biết lẫn nhau, thúc đẩy sự thân thiện giữa nhân dân các nước và làm tăng vai trò của ngoại giao kênh II đối với ngoại giao kênh I. Hợp tác văn hoá - xã hội cũng thu hút sự tham gia của nhiều giới, nhiều tầng lớp khác nhau vào quá trình hợp tác Đông Á, góp phần củng cố cơ sở nhân dân-nhân dân trong QHQT khu vực. Đồng thời, một sự hợp tác như vậy càng làm tăng ý thức và tình cảm khu vực, góp phẩn củng cố liên kết Đông Á nhiều hơn.

Chính những cơ hội phát triển kinh tế, khả năng duy trì an ninh và điều kiện thuận lợi thúc đẩy văn hoá xã hội là nguyên nhân chủ yếu quyết định sự tham gia của ASEAN vào hợp tác Đông Á. Tuy nhiên, việc tận dụng các cơ hội này của ASEAN đến đâu còn phụ thuộc khá nhiều vào năng lực của ASEAN. Cơ hội không được tận dụng hoàn toàn có thể chuyển hoá thành thách thức.

Thách thức đối với ASEAN trong tiến trình hợp tác Đông Á

Hợp tác Đông Á không phải chỉ toàn cơ hội mà còn chứa đựng những thách thức đối với ASEAN và các thành viên. Chính sự tồn tại các thách thức đã khiến ASEAN luôn có sự thận trọng đối với tiến trình hợp tác Đông Á. Vậy các thách thức này là gì?

Thách thức đầu tiên mà ASEAN quan ngại chính là khả năng Đông Á trở thành địa bàn tranh chấp chủ yếu giữa các cường quốc. Trong đó, nguy cơ đáng kể nhất là mâu thuẫn Trung - Mỹ và Trung - Nhật. Sự lo ngại Trung Quốc sử dụng ASEAN+3 để tập hợp lực lượng hoàn toàn có thể làm tăng mâu thuẫn Trung - Mỹ. Khi đó, Mỹ sẽ ngăn cản ASEAN+3 như đã từng đối với EAEG. Mỹ tuy là một nhân tố bên ngoài Đông Á nhưng có ảnh hưởng rất lớn đến QHQT khu vực. Mâu thuẫn Trung - Nhật cũng có thể tăng lên khi việc ký kết khu vực thương mại tự do Trung Quốc - ASEAN được coi là thách thức đối với ảnh hưởng của Nhật ở Đông Á. Là một tập hợp các nước nhỏ bên cạnh các nước lớn, ASEAN dễ trở thành tâm điểm của sự tranh chấp một khi các mâu thuẫn này trở nên sâu sắc. Các nước lớn sẽ tìm cách can thiệp vào Đông Nam Á để lôi kéo, chia rẽ và tập hợp lực lượng. ASEAN+3 và ASEAN sẽ bị chia rẽ, môi trường hoà bình và ổn định của Đông Nam Á sẽ bị ảnh hưởng.

Thứ hai, đó là tính không chắc chắn của các thể chế hợp tác Đông Á hiện thời. Xu hướng hợp tác Đông Á tăng lên, nhưng cái đích của thể chế hợp tác Đông Á vẫn chưa rõ ràng. Ở Đông Á, có nhiều thể chế chồng chéo lên nhau nhưng không có cái nào tương tự như EU hay OSCE ở Châu Âu. ASEAN+3 với tư cách thể chế hợp tác thuần Đông Á duy nhất hiện nay luôn đối mặt với nguy cơ phản đối từ bên ngoài, đặc biệt là từ Mỹ. ASEAN+3 cũng mang trong mình những mâu thuẫn và vấn đề có thể phá vỡ nó từ bên trong như tranh chấp lãnh thổ giữa các thành viên, sự tồn tại các điểm nóng an ninh (bán đảo Triều Tiên, Đài Loan, Trường Sa), sự nghi ngờ lẫn nhau vẫn còn khá lớn,… Những tiến bộ ít ỏi về mặt thể chế trong 10 năm qua chưa đủ sức duy trì niềm tin và sự gắn bó của các thành viên. Đó là chưa kể nguy cơ chính trị hoá ASEAN + 3 cũng là điều khiến ASEAN lo ngại. Hơn nữa, đang diễn ra sự cạnh tranh giữa ASEAN + 3 và sáng kiến của Nhật về hội nghị thượng đỉnh Đông Á (EAS) được Mỹ và một số nước khác ủng hộ. Trong khi đó, các thể chế gắn với Đông Á như APEC, ARF, ASEM đều trong tình trạng chung là lỏng lẻo. Tất cả những điều này tạo nên tính không chắc chắn của bức tranh thể chế Đông Á. Tình trạng này nếu kéo dài có thể làm ASEAN giảm sự gắn bó và tinh thần dấn thân vào hợp tác Đông Á.

Thứ ba, đó là nguy cơ bị nhấn chìm hoặc ít nhất là suy giảm vai trò của ASEAN trong hợp tác Đông Á. Hiện nay, ASEAN+3 vẫn đang tồn tại với vai trò chủ toạ của ASEAN, vận hành theo nguyên tắc của ASEAN và hoạt động trong kinh tế, văn hoá, xã hội là chính. Những điều này đem lại sự an tâm nhất định cho ASEAN vì chúng đảm bảo vị thế và quyền lợi cho các nước nhỏ. Tuy nhiên, bởi thực lực và tính cố kết có hạn của ASEAN, chẳng có gì đảm bảo rằng ASEAN+3 vẫn là ASEAN+3. ASEAN+3 hoàn toàn có thể bị biến thành 3+ASEAN hay Đông Á-13. Khi đó, Đông Á sẽ bị phân tầng và ASEAN dễ bị rơi vào tầng cuối do thực lực còn thấp so với các thành viên Đông Bắc á. Khi vai trò của các nền kinh tế lớn tăng lên trong ASEAN+3, các nguyên tắc hoạt động hiện giờ của nó sẽ phải thay đổi. Các nền kinh tế nhỏ hơn của ASEAN sẽ gặp bất lợi nhiều hơn. Đồng thời, khả năng ASEAN+3 bị “chính trị hoá” sẽ tăng lên, tiếng nói của ASEAN trong khu vực dễ bị giảm đi. Khi đó, ASEAN hoàn toàn có thể bị chìm lấp trong tiến trình hợp tác Đông Á.

Thứ tư, đó là những bất lợi xuất phát từ sự chênh lệch về trình độ phát triển kinh tế trong chính hợp tác Đông Á. So với các nền kinh tế lớn của Đông Bắc Á, trình độ phát triển của đa phần quốc gia ASEAN vẫn còn khoảng cách khá xa và sự chênh lệch này còn kéo dài. Mức chênh lớn về trình độ phát triển đem lại sự bất lợi về kinh tế cho ASEAN trong hợp tác Đông Á như năng lực cạnh tranh thấp, khả năng tận dụng cơ hội kém, bị cạnh tranh gay gắt ngay trong những mặt hàng xuất khẩu chủ lực, nguy cơ sản xuất nội địa bị chèn ép,… Bởi các nước Đông Bắc Á chiếm tỉ lệ cao trong thương mại và đầu tư của ASEAN nên những bất lợi trên sẽ ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của các thành viên ASEAN. Sự chênh lệch này còn làm tăng sự phụ thuộc không cân xứng giữa ASEAN với các cường quốc Đông Bắc Á. Từ đó, khả năng độc lập và vị thế quốc tế của ASEAN sẽ bị ảnh hưởng. Bên trong nước, sự chênh lệch trình độ phát triển có thể tạo ra sự cản trở và chia rẽ đối với các nỗ lực cải cách. Có thể nói, tụt hậu về kinh tế là một trong những nguy cơ lớn nhất đối với ASEAN trong hợp tác Đông Á.

Thứ năm, đó là những vấn đề trong bản thân ASEAN có thể ảnh hưởng đến khả năng hạn chế tác động tiêu cực từ hợp tác Đông Á. Các vấn đề này có cả chủ quan lẫn khách quan. ASEAN là tổ chức gồm 10 quốc gia có nhiều tương đồng nhưng sự đa dạng giữa chúng là khá lớn. Giữa các quốc gia thành viên vẫn tồn tại những bất đồng. Chủ nghĩa vị kỷ trong các nước ASEAN còn khá lớn. Điều này khiến cho tính thống nhất của tổ chức chưa thực sự cao. ASEAN tuy đã tồn tại được 40 năm nhưng sự cố kết nội khối chưa vững chắc. Các quốc gia thành viên vẫn có quan hệ với bên ngoài nhiều hơn trong khối. Mức độ ly tâm như vậy ảnh hưởng đến ý chí chung và sự gắn kết giữa các thành viên. ASEAN được xây dựng trên một cơ chế tương đối lỏng lẻo nhằm đảm bảo cho sự tồn tại. Tuy nhiên, sự lỏng lẻo có thể làm giảm trách nhiệm chung, sự linh hoạt và làm chậm việc ra quyết định. Bên cạnh đó, giữa các nước thành viên ASEAN vẫn tồn tại những vấn đề và mối quan hệ khác nhau với các cường quốc Đông Á. Giữa các nước ASEAN vẫn còn sự khác nhau trong quan điểm, chính sách và năng lực thích ứng đối với hợp tác Đông Á. Sự chênh nhau này có thể tạo ra những hạn chế trong việc thống nhất quan điểm và phối hợp hoạt động của ASEAN trong hợp tác Đông Á. Và tất cả những điều trên cùng dẫn đến hệ quả là sự hạn chế khả năng ngăn chặn tác động tiêu cực từ hợp tác Đông Á.

Các thách thức kể trên cho thấy, hợp tác Đông Á không phải là con đường bằng phẳng. cho dù thuận lợi nhiều hơn khó khăn, cơ hội nhiều hơn thách thức, ASEAN vẫn phải đối mặt với các thách thức này. Một sự giải quyết các thách thức không hiệu quả hoàn toàn có thể dẫn đến thuận lợi bị giảm và cơ hội không tận dụng được.

Kết luận

Đối với ASEAN, Đông Á là môi trường trực tiếp, là nơi chứa đựng cả cơ hội lẫn thách thức. Trong quá trình tồn tại của mình, ASEAN luôn chịu tác động mạnh mẽ từ các diễn biến ở Đông Á. Sau khi Chiến tranh lạnh kết thúc, trong bối cảnh hoà dịu và hợp tác tăng lên ở Đông Á, ASEAN đã có những điều chỉnh quan trọng đối với khu vực này theo hướng thúc đẩy hợp tác một cách chủ động hơn, toàn diện hơn. Đến khi cuộc khủng hoảng tài chính nổ ra năm 1997, ASEAN đã thực sự dấn sâu vào hợp tác Đông Á với việc hình thành ASEAN+3. Kể từ đó, ASEAN ngày càng có xu hướng trở thành một bộ phận không tách rời của Đông Á. Lợi ích và vấn đề của ASEAN cũng gắn bó nhiều hơn vào Đông Á. Hợp tác Đông Á trở thành nơi quy định nhiều cơ hội và thách thức chủ yếu đối với ASEAN.

Trước những chuyển biến to lớn của thời cuộc, ASEAN không thể sống như trước. ASEAN buộc phải điều chỉnh để thích nghi.

Nhằm có được vai trò ở Đông Á, ASEAN đã đóng góp khá nhiều cho tiến trình hợp tác Đông Á từ vai trò người đưa ra sáng kiến đến nguồn cung cấp cơ chế. Các cố gắng của ASEAN cũng như tình hình đặc thù của Đông Á đã giúp ASEAN duy trì được vai trò đáng kể trong khu vực. Tuy nhiên, do thực lực còn hạn chế, tính cố kết chưa cao, vai trò này của ASEAN chỉ ở mức vừa phải. ASEAN chưa đủ trọng lượng cần có đối với việc giải quyết các vấn đề Đông Á. ASEAN vẫn cần sự trợ giúp của bên ngoài cho nhiều vấn đề của chính Đông Nam Á.

Cho đến nay, ASEAN vẫn tiếp tục tham gia vào tiến trình hợp tác này. Số phận của ASEAN sẽ tiếp tục gắn vào Đông Á. Sự vận động của ASEAN vẫn đi cùng con đường hợp tác Đông Á. Trong bối cảnh hợp tác Đông Á, vấn đề duy trì vai trò của ASEAN vẫn tiếp tục là lợi ích thiết yếu đối với các thành viên. Tuy nhiên, hợp tác Đông Á cũng đặt ra trước ASEAN hàng loạt cơ hội và thách thức mới. Vai trò tương lai của ASEAN sẽ phụ thuộc nhiều vào việc tận dụng cơ hội và đối phó với các thách thức đó như thế nào.

Tài liệu tham khảo

1. Bae Geung-Chan, ASEAN+3 Regional Cooperation: Challenges and Prospects, Korean Observations on foreign Relations Vol.3, No.1, June 2001, Korean Council on Foreign Relations

2. Danny Unger, A Regional Economic Order in East and Southeast Asia?, The Journal of Strategic Studies Vol. 24, No. 4, Dec 2001, Special Ụssue on Future Trend in East Asian Ụnternational Relations, Frank Cass & Co. Ltd, Great Britain 2001

3. EASG, Final Report of the East Asia Study Group, ASEAN+3 Summit, 4 November 2002, Phnom Penh, Cambodia

4. Eisuke Sakakibara & Sharon Ịamakawa, Regional Integration in East Asia: Challenges and Ặpportunities, Part Two: Trade, Finance and Ụntegration, World Bank East Asia Project, Global Security Research Center-Keio Ựniversity

5. Hadi Soesatro, Whither ASEAN Plus 3?, PECC Trade Forum, Bangkok, Thailand June 12-13, 2001

6. Dương Phú Hiệp & Vũ Văn Hà (chủ biên), Cục diện Châu Á-Thái Bình Dương, Nxb CTQG, Hà Nội 2006

7. Linda Low, Multilateralism, Regionalism, Bilateral and Crossregional Free Trade Arrangements: All Paved with Good Ụntention for ASEAN?, Asian Economic Journal Vol. 17, No.1, 2003, pp. 65-87

8. Đỗ Hoài Nam, Võ Đại Lược (chủ biên), Hướng tới Cộng đồng kinh tế Đông Á, Nxb Thế giới, Hà Nội 2004

9. Vũ Dương Ninh, Hội nhập Việt Nam-ASEAN: Tiến trình, hiện trạng và những vấn đề đặt ra, Đề tài trọng điểm cấp ĐHQG Hà Nội, Hà Nội 2002

10. Robert A. Scalapino, Trends in East Asian International Relations, Journal of Strategic Studies Vol. 24, No. 4, Dec 2001, Special Ụssue on Future Trend in East Asian Ụnternational Relations, Frank Cass & Co. Ltd, Great Britain 2001

11. Sang-Hochung, A Move toward an East Asia Community and its Future Ặutlook, The Journal of East Asian Affairs Vol. XV, No. 2, Fall/Winter 2001, p 397-420