Tôi muốn tập trung vài phút để nói về ba đặc điểm cốt lõi của trường đại học. Chỉ ba mà thôi… Trước hết: Các trường đại học Hoa Kỳ đã từ lâu được xem là cỗ máy tạo ra cơ hội và sự ưu tú. Giáo dục là tâm điểm của giấc mơ Mỹ từ thời lập quốc. Tuy vậy tất cả chúng ta đều biết rằng học phí đại học tăng cao đã gây khó khăn cho nhiều gia đình trung bình ở Mỹ. Giữ cho giáo dục đại học ở mức người dân có thể chi trả được là điều cốt yếu đối với quốc gia và cốt yếu đối với Harvard. Chúng ta cần phải là một thỏi nam châm để thu hút tài năng. Trong năm năm qua, chúng ta đã tạo ra một chương trình hỗ trợ tài chính có tác dụng biến đổi quan trọng, nghĩa là bảo đảm rằng mọi sinh viên có năng lực và tham vọng đều có thể theo học ở Harvard bất kể hoàn cảnh tài chính của họ. Và trong thập kỷ qua, chúng ta đã nâng cao gấp ba lần khoản hỗ trợ tài chính cho sinh viên và cho các trường chuyên ngành của chúng ta. Sự hỗ trợ đối với những sinh viên tài năng là một phần cốt lõi trong bản sắc của chúng ta, vì chúng ta tin rằng những ý tưởng hay nhất không xuất phát từ một giai cấp xã hội hay một dân tộc, giới tính, quê hương cụ thể nào. Đem lại cơ hội rộng rãi trong tiếp cận đại học là phương hướng cơ bản trong trách nhiệm và tính chính đáng trong hoạt động của chúng ta - chính trong mắt chúng ta, với những giá trị dựa trên chế độ tôn trọng nhân tài một cách mạnh mẽ; cũng như trong mắt xã hội rộng lớn đã dành cho chúng ta những ưu tiên như miễn thuế hay tài trợ nghiên cứu... Vì chúng ta cam kết sẽ đem những người thông minh nhất vào Đại học Harvard, chúng ta sẽ phải tiếp tục đầu tư những giảng viên lỗi lạc nhất để hướng dẫn những con người thông minh ấy theo đuổi việc khám phá và nghiên cứu khoa học, những thứ đã định nghĩa nên Harvard như một trường đại học nghiên cứu ưu việt... Những sinh viên tài năng đòi hỏi phải có những giảng viên tài năng và ngược lại…

Nhân tố thứ hai của bản chất trường đại học mà tôi muốn trình bày ở đây là vai trò của trường đại học như một địa điểm cơ bản của nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng ở Hoa Kỳ… Một báo cáo của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia năm 2007 đã cảnh báo, đất nước chúng ta đã và đang đối mặt với một cơn bão dồn dập, quá ít sinh viên chọn theo học các ngành khoa học, quá ít người tìm được những hỗ trợ cần thiết để khởi động và duy trì sự nghiệp nghiên cứu của họ; quá nhiều người chọn những nghiên cứu an toàn và có thể dự đoán trước kết quả nhằm bảo đảm có được nguồn tài trợ; quá ít người có khả năng theo đuổi sự tò mò khoa học để đạt đến những ý tưởng cách mạng thực sự… Quỹ kích cầu ngắn hạn không được làm chệch hướng chúng ta trong việc tìm kiếm những giải pháp lâu dài. Mức tài trợ của liên bang là một phần trọng yếu của câu trả lời, nhưng đó cũng chỉ là một phần. Chẳng hạn khi nghĩ về việc làm cách nào hỗ trợ cho khoa học trong bối cảnh kinh tế đã thay đổi, chúng ta sẽ thấy mình phải nghĩ tới những quan hệ hợp tác kiểu mới với các quỹ nghiên cứu và các doanh nghiệp, cũng như với các trường khác. Chúng ta đã thấy những quan hệ hợp tác giữa các khoa và trường trong phạm vi Harvard, với các bệnh viện trực thuộc, với Viện Broad, với MIT, và những trường đại học khác như những công việc cốt yếu mà chúng ta đang thực hiện trong việc nghiên cứu tế bào gốc, khoa học nguyên tử, công nghệ gen và kỹ nghệ sinh học… Nếu chúng ta, với tư cách Harvard và với tư cách một trường đại học nói chung, muốn duy trì được sự xuất chúng trong nghiên cứu khoa học thì cần phải tìm ra những cách mới vừa để thực hiện vừa để hỗ trợ cho nghiên cứu.

Ba là: các trường đại học phục vụ như những nhà phê bình và là lương tâm của xã hội. Chúng ta tạo ra không chỉ tri thức mà còn tạo ra những câu hỏi, tạo ra những hiểu biết bắt nguồn từ chủ nghĩa hoài nghi, từ sự không ngừng đặt câu hỏi chứ không phải từ sự thống trị của những tri thức thông thái được chấp nhận không cần thử thách. Hơn bất cứ một tổ chức nào khác trong xã hội, cốt lõi của các trường đại học là tầm nhìn dài hạn và những quan điểm phản biện, và những điều này có được chính là vì đại học không phải là sở hữu của riêng hiện tại.

Các trường đại học thường xuyên được đánh giá bằng tiêu chuẩn có ích - bằng những đóng góp của họ cho sự cạnh tranh và tăng trưởng kinh tế của quốc gia.

Đây là một diễn từ quá hay và tôi mong các giảng viên đại học, nhất là các nhà quản lý giáo dục nên tìm đọc nguyên văn trên trang web nói trên.

Suy nghĩ về các đại học nước ta tôi không thể quên sự phát triển nhanh chóng về số lượng và những tiến bộ khó chối cãi về chất lượng trong mấy thập kỷ vừa qua. Tuy nhiên đối với ba đặc điểm cốt lõi mà GS. D.G. Faust đề cập đến trong diễn từ này thật là còn quá xa lạ với các đại học ở nước ta.

Đại học Việt Nam chưa là thỏi nam châm để thu hút tài năng. Nhiều gia đình tuy không khá giả mấy vẫn cố tìm mọi cách gửi con ra học đại học ở nước ngoài. Nhiều con em gia đình nghèo không dám vay tiền để đi học. Vì chi phí cho học xa nhà đâu có thể trang trải được bằng khoản tiền được vay và sau khi tốt nghiệp với tiền lương trên 1 triệu đồng/tháng họ sẽ lấy gì để trả lại cho Ngân hàng, dù đã được ưu tiên không tính lãi suất. Hơn nữa chúng ta đâu có thể cam kết tiếp tục đầu tư những giảng viên lỗi lạc nhất để hướng dẫn những con người thông minh ấy theo đuổi việc khám phá và nghiên cứu khoa học(!)

Đại học Việt Nam có rất ít điều kiện để cho thầy trò tham gia nghiên cứu khoa học theo đúng với ý nghĩa của nó. Ngay việc thực tập tối thiểu cũng còn rất hạn chế. Nhiều trường không có nổi các phòng thí nghiệm với các trang thiết bị tối thiểu. Trong khi chúng ta còn rất nghèo thì nhiệm vụ nghiên cứu khoa học (với kinh phí tới 300 triệu USD/năm chứ đâu có ít!) lại bị chia sẻ cho biết bao Viện, Trung tâm nghiên cứu ngoài đại học và tất cả các địa phương(!). Các phòng thí nghiệm trọng điểm thường nằm ngoài đại học và hiệu suất sử dụng trang thiết bị đắt tiền còn rất thấp, hiệu quả không rõ rệt. Nếu không đủ khả năng đầu tư cho cả trăm trường đại học thì ít ra cũng phải trang bị đủ tầm và trao nhiệm vụ nghiên cứu thỏa đáng cho hai Đại học Quốc gia và vài đại học trọng điểm khác. Vì năng lực giải quyết các nhiệm vụ bức xúc của thực tiễn còn rất thấp nên không thể nào tranh thủ được sự đầu tư của các doanh nghiệp, các tập đoàn kinh tế.

Đại học Việt Nam chưa bao giờ được coi như những nhà phê bình và là lương tâm của xã hội. Chúng ta tạo ra không chỉ tri thức mà còn tạo ra những câu hỏi, tạo ra những hiểu biết bắt nguồn từ chủ nghĩa hoài nghi, từ sự không ngừng đặt câu hỏi chứ không phải từ sự thống trị của những tri thức thông thái được chấp nhận không cần thử thách. Không có phản biện xã hội trên cơ sở các nghiên cứu nghiêm túc và khách quan thì rất khó tránh khỏi các sai lầm trong chính sách, biện pháp quản lý và phát triển xã hội. Hãy nhìn lại các công trình nghiên cứu về khoa học xã hội (và một phần cả về khoa học tự nhiên) thường chỉ là các nghiên cứu mang tính minh họa cho những Nghị quyết, những Chính sách đã được hoạch định sẵn. Tại sao biết bao vấn đề gây xôn xao trong cả xã hội mà không được giao cho các trường Đại học nghiên cứu một cách nghiêm túc cho đến mức thấu tình, đạt lý? Trong diễn từ của GS D.G.Faust có đoạn viết: Nên chăng hệ thống giá trị của chúng ta cần phải đưa ra một đối trọng và thách thức vững chắc hơn đối với thói vô trách nhiệm và sự quá đáng, đối với lối suy nghĩ chạy theo lợi ích trước mắt và để lại hậu quả lâu dài? Đặc quyền về tự do học thuật gắn liền với nghĩa vụ nói lên sự thật ngay cả khi điều đó hết sức khó khăn hay không được nhiều người ưa chuộng. Chúng ta nên suy nghĩ sâu sắc thêm về ý kiến này trong hoàn cảnh cụ thể của nước ta.

Đành rằng đại học Hoa Kỳ, nhất là Đại học danh tiếng Harvard, không giống với hoàn cảnh cụ thể của một nước đang phát triển như nước ta, tuy nhiên ba đặc điểm cốt lõi của Đại học mà bà Hiệu trưởng D.G.Faust đã nêu lên trong Lễ tốt nghiệp 2009 vừa qua rất đáng để chúng ta suy nghĩ và hành động.